Month: June 2018

Femelis Meno

Femelis Meno – jedyny na polskim rynku niehormonalny preparat pochodzenia roślinnego (suplement diety) dla kobiet z objawami wazomotorycznymi menopauzy

• uderzenia gorąca
• nadmierne pocenie się
• kłopoty ze snem i koncentracją
• zmiany nastroju

Skład: 160 mg ekstraktu z pyłków słupków kwiatowych (PI82-GC FEM) i 5 mg witaminy E.
Dostępne opakowanie: 60 tabletek
Sposób użycia: 2 tabletki dziennie

Dlaczego warto wybrać Femelis Meno?

• Femelis Meno to jedyny na polskim rynku niehormonalny preparat pochodzenia roślinnego dla kobiet z objawami wazomotorycznymi menopauzy.
• Femelis Meno ma unikalny, opatentowany skład – zawiera wyciąg cytoplazmatyczny PI82-GC FEM (ekstrakt z pyłków i słupków kwiatowych).
• Femelis Meno jest produkowany w zaawansowanym technologicznie procesie, w wyniku którego z pyłków i słupków kwiatowych zostaje wyizolowana oczyszczona cytoplazma, zawierająca ponad 130 substancji aktywnych (m.in. aminokwasy, witaminy, składniki mineralne, kwasy tłuszczowe, antyoksydanty). Zastosowana technologia pozwala na usunięcie alergenów zawartych w otoczce cząsteczki pyłku kwiatowego, dlatego Femelis Meno może być stosowany nawet przez alergików.
• Materiał roślinny do produkcji preparatu Femelis Meno jest selekcjonowany i zbierany w sposób standaryzowany w Szwecji (zgodnie z Dobrą Praktyką Produkcyjną – GMP).
• Femelis Meno został wprowadzony na rynek w Szwecji w 1995 roku i jest dostępny pod różnymi nazwami handlowymi w wielu krajach europejskich oraz w Japonii.

Dla kogo jest przeznaczony preparat Femelis Meno?

• Kobieta, której jakość życia uległa pogorszeniu z powodu objawów związanych z menopauzą.

Algorytm postępowania z pacjentką z objawami wazomotorycznymi menopauzy

Propozycja algorytmu postępowania z pacjentką z objawami wazomotorycznymi menopauzy. Algorytm pozwala zakwalifikować pacjentkę do terapii menopauzalnej, biorąc pod uwagę występujące przeciwwskazania do zastosowania hormonalnej terapii menopauzalnej i/lub preferencje pacjentki dotyczące stosowania leczenia hormonalnego.*

W przypadku pacjentek, u których występują przeciwwskazania do stosowania HTM lub które nie chcą stosować hormonów i fitohormonów, można rozważyć zastosowanie fitoterapii niehormonalnej z wykorzystaniem wyciągu cytoplazmatycznego z pyłków i słupków roślinnych (PI 82-GC FEM – preparat Femelis Meno).

Kryteria doboru terapii redukującej objawy menopauzalne

Prof. dr hab. n. med. Romuald Dębski: Podstawowym uzasadnieniem dla terapii substytucyjnej, wdrażanej w okresie okołomenopauzalnym, jest konieczność zniwelowania uciążliwych objawów wypadowych oraz szeroko rozumiana poprawa obniżającej się często w tym okresie jakości życia pacjentek. Zapraszamy do lektury artykułu.

Podstawowym uzasadnieniem dla terapii substytucyjnej, wdrażanej w okresie okołomenopauzalnym, jest konieczność zniwelowania uciążliwych objawów wypadowych oraz szeroko rozumiana poprawa obniżającej się często w tym okresie jakości życia.

Najskuteczniejszym sposobem eliminacji tych symptomów jest substytucja estrogenna, która w przypadku ich znacznego nasilenia – niejednokrotnie staje się jedyną skuteczną metodą terapeutyczną. Wcześnie rozpoczęta i prawidłowo dobrana, nie tylko przyczynia się do usunięcia nieprzyjemnych dolegliwości, ale również pozytywnie wpływa na szeroko pojęty stan zdrowia kobiet: skórę, naczynia krwionośne, kości, mózg, gospodarkę węglowodanową oraz poziom cholesterolu i trójglicerydów. Hormonalną terapię zastępczą można również stosować w przypadku występowania zdefiniowanych problemów medycznych, na przykład osteopenii czy osteoporozy, u pacjentek bez objawów wypadowych. W takich sytuacjach preferowane jest jednak specyficzne leczenie nakierowane na konkretne schorzenie. Niestety, terapia estrogenowa ma również przeciwwskazania – i choć nie występują one zbyt często, niezmiernie powszechnym zjawiskiem jest bardziej lub mniej racjonalny strach przed substytucją hormonalną. Niejednokrotnie więc pacjentki (mimo występujących dolegliwości) całkowicie rezygnują z terapii lub przy nasilonych objawach poszukują metod alternatywnych. Najintensywniej promowane w mediach, a przez to również najpowszechniej stosowane, są preparaty sojowe. Zażywane w rekomendowanych dawkach, mają niestety skuteczność zbliżoną do placebo. Natomiast aplikowanie ich w ilościach wykazujących efekt biologiczny najprawdopodobniej miałoby efekty uboczne podobne do tych, które występują podczas terapii klasycznymi hormonami.

W Stanach Zjednoczonych do leczenia objawów wypadowych zarejestrowano paroksetynę – selektywny inhibitor wychwytu zwrotnego serotoniny. W wielu badaniach wykazano, że u kobiet z przeciwwskazaniami do estrogenoterapii podawanie tego preparatu znamiennie zmniejsza nasilenie dolegliwości. Niestety, jako lek antydepresyjny – kojarzony jest z terapią stricte psychiatryczną i w efekcie bardzo często pacjentki w okresie okołomenopauzalnym nie akceptują go. W powstałą lukę doskonale wpisują się niehormonalne preparaty pochodzenia roślinnego (np. wyciąg cytoplazmatyczny PI82-GC FEM). Ich skuteczność w eliminowaniu objawów wazomotorycznych i bezpieczeństwo wynikające z braku aktywacji receptorów estrogenowych w gruczole sutkowym i endometrium potwierdza bogata literatura. Mogą one być zatem optymalną opcją leczniczą dla kobiet z przeciwwskazaniami do terapii estrogenowej lub obawiających się działań ubocznych hormonów.

prof. dr hab. n. med. Romuald Dębski
Kierownik Kliniki Ginekologii i Położnictwa w Szpitalu Bielańskim w Warszawie

Praktyczne porady dla Twojej pacjentki w okresie menopauzy

Prof. Violetta Skrzypulec-Plinta: Wielkim wyzwaniem jest przekonanie pacjentki w ciągu jednej 20-, 30-minutowej wizyty, że menopauza jest czymś zupełnie naturalnym. Zachęcenie jej do aktywności fizycznej, zmiany diety i stylu życia oraz sięgnięcia po preparaty fitoestrogenowe czy ziołowe staje się prawie niemożliwe. Zapraszamy do lektury!

Prawie codziennie w naszej praktyce spotykamy pacjentki wchodzące w okres menopauzy. Jest to grupa kobiet borykająca się bardzo często z wieloma problemami zarówno natury fizycznej, jak i psychicznej. Niestety, kojarzony z menopauzą strach przed „utratą kobiecości” zagościł w naszej kulturze tak mocno, że wciąż dla wielu kobiet jest ona tematem tabu.

Dodatkowo niewielka wiedza na jej temat sprawia, że pacjentki w tym okresie bardzo niechętnie odwiedzają lekarzy ginekologów. Powszechny stał się również mit o „niebezpiecznej” hormonalnej terapii menopauzalnej.

Wielkim wyzwaniem jest więc przekonanie pacjentki w ciągu jednej 20-, 30-minutowej wizyty, że menopauza jest czymś zupełnie naturalnym. Zachęcenie jej do aktywności fizycznej, zmiany diety i stylu życia oraz sięgnięcie po preparaty fitoestrogenowe czy ziołowe staje się prawie niemożliwe.

Jak zatem w ciągu tych kilkudziesięciu minut zostać jej osobistym coachem, który będzie umiał przekonać swoją pacjentkę, że oprócz hormonalnej terapii menopauzalnej – w wielu przypadkach może pomóc sobie sama? Kobieta przede wszystkim powinna nauczyć się rozumieć i rozpoznawać własne potrzeby wynikające z wejścia w okres klimakterium. Istotnym elementem będzie także uświadomienie jej, że nowe problemy, którym powinna stawić czoła, nie są odosobnione i dotyczą wielu kobiet nie tylko w Polsce, ale również na całym świecie.

Dieta koniecznie w połączeniu z aktywnością fizyczną

W styczniu 2016 roku weszła w obieg nowa piramida żywienia, o zmienionej nazwie: Piramida Żywienia i Aktywności Fizycznej, gdzie właśnie aktywność fizyczna stanęła u podstaw zdrowego trybu życia. To ona korzystnie wpływa na gospodarkę hormonalną organizmu, przyspiesza metabolizm, spala tkankę tłuszczową, pozytywnie oddziałuje na siłę mięśniową oraz utrzymanie równowagi, zmniejszając jednocześnie ryzyko upadku. Należy pamiętać, że wdrożenie aktywności fizycznej to dla wielu kobiet ogromne wyzwanie. Ważne jest więc, aby podejmując je – nie zniechęcić się na samym początku. Nie od razu trzeba ćwiczyć na siłowni czy korzystać z profesjonalnych zajęć fitness. Samodzielne treningi w domu mogą być równie efektywne. Kobieta w okresie menopauzalnym powinna ćwiczyć godzinę dziennie, 5 dni w tygodniu.

Najkorzystniejszy wpływ będzie miało połączenie:

• ćwiczeń z grupy kardio, które pomogą wzmocnić organizm i przyczynią się do redukcji tkanki tłuszczowej
• ćwiczeń z obciążeniem, poprawiających wskaźnik BMD w odcinku lędźwiowym kręgosłupa i szyjki kości udowej
• ćwiczeń rozciągających, takich jak joga czy pilates

Wysiłek fizyczny powinien zmniejszyć nasilenie objawów wazomotorycznych i poprawić nastrój poprzez stabilizację termoregulacji dzięki β-endorfinie wytwarzanej podczas ćwiczeń. Bardzo ważne jest jednak, aby zaproponowany trening był bezpieczny. Dlatego zawsze należy dostosować go indywidualnie do stanu zdrowia pacjentki, zaczynając od małej aktywności, a z czasem stopniowo ją zwiększać. Pamiętać przy tym trzeba, że z chwilą wystąpienia menopauzy masa kostna gwałtownie spada. W badaniach wykazano jednak, że u regularnie spacerujących kobiet w okresie okołomenopauzalnym zwiększa się mineralna gęstość kości (BMD) w obrębie kręgosłupa lędźwiowego. Pacjentce można polecić również ćwiczenia grupowe, gdyż jak wykazała metaanaliza 4 badań z randomizacją, w których wzięło udział 256 pacjentów z osteoporozą lub osteopenią, mają one większy wpływ na jakość życia niż ćwiczenia indywidualne.

Punktem zwrotnym będzie tu moment, kiedy pacjentka zauważy pierwsze efekty: lepsze samopoczucie psychiczne i fizyczne, przypływ witalności oraz zmniejszenie dolegliwości bólowych.

Spadek estrogenów występujący w okresie menopauzy — wzrost ryzyka sercowo-naczyniowego

Przy uwzględnieniu wpływu wieku pacjentek w okresie menopauzalnym oraz wzrostu masy ciała, niejednokrotnie przekraczającego prawidłowe BMI (wskaźnik masy ciała — obliczany poprzez podzielenie masy ciała podanej w kilogramach przez kwadrat wysokości podanej w metrach), widoczny jest związek menopauzy z niewielkim, ale jednak istotnym wzrostem RR (2 mm Hg). Po menopauzie natomiast wzrost ryzyka nadciśnienia tętniczego bardziej koreluje z podwyższoną wartością BMI niż samą niewydolnością jajników. Lepszym niż BMI predykatorem wystąpienia zawału mięśnia sercowego jest otyłość trzewna. Obwód talii >88 cm zwiększa ryzyko zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych o 3,02 razy. Należy również pamiętać, aby poinformować pacjentkę, że występowanie nadciśnienia tętniczego w dużym stopniu zależne jest od nadużywania leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych.

Zalecenia dietetyczne dla pacjentki w okresie menopauzy

W roku 2015 opublikowano wyniki 3-letnich badań przeprowadzonych z udziałem ponad 50 tysięcy osób dorosłych, których dietę oparto głównie na warzywach i owocach. Najlepsze wyniki uzyskano w grupie spożywającej je 7-10 razy dziennie, gdzie ryzyko przedwczesnego zgonu spadło aż o 16%.

Dlatego bardzo ważne jest, aby obok wciąż istotnych produktów zbożowych – w codziennym menu znalazła się duża ilość warzyw zawierających niezbędne dla organizmu witaminy, składniki mineralne oraz błonnik. Warto również ograniczyć spożywanie przetworzonego mięsa, które zwiększa ryzyko chorób serca i otyłości, na rzecz ryb morskich zawierających dobre tłuszcze omega-3. Zalecane jest także picie herbaty czarnej i zielonej, która zawiera polifenole oraz niewielkich ilości kawy, jeśli nie istnieją oczywiście ku temu przeciwwskazania. Bardzo ważne jest, aby pacjentka ograniczyła spożycie soli kuchennej, cukrów prostych, kofeiny, tłuszczu oraz alkoholu. Milowym krokiem dla poprawy zdrowia i ogólnego samopoczucia będzie też zrezygnowanie z palenia tytoniu. Substancje smoliste znajdujące się w papierosach powodują bowiem utratę ochronnego wpływu estrogenów, a także upośledzają wchłanianie wapnia w jelitach. W ten sposób zniwelowane zostaną główne czynniki wpływające na występowanie niedoborów witaminowych i mineralnych. Należy pamiętać, że posiłki powinny być urozmaicone, pełnowartościowe i zrównoważone jakościowo. Nie bez znaczenia jest tu również suplementacja witaminowa i mineralna. Kobietom w okresie okołomenopauzalnym zaleca się stosowanie witaminy D w dawce 2000 j. oraz wapnia 1200 mg na dobę. W celu obniżenia objawów naczynioruchowych oprócz modyfikacji stylu życia wskazane jest obniżanie temperatury w pomieszczeniach, spożywanie chłodnej lub zimnej żywności oraz napojów. Obecnie terapią uzupełniającą w okresie klimakterium jest również akupunktura, refleksologia i homeopatia.

Dla wielu kobiet okres menopauzy przypada na największą aktywność zawodową w życiu. Mimo niekorzystnych zmian, jakie zachodzą w ich organizmach, muszą nadal podołać wielu problemom zawodowym i rodzinnym. Natężenie występujących w tym okresie objawów będzie miało związek nie tylko z trybem życia, jaki kobieta prowadziła do tej pory, ale także z nastawieniem, które przyjmie w danym momencie. Możemy jej pomóc, kierując na tory zdrowego trybu życia.

prof. Violetta Skrzypulec-Plinta
Katedra Zdrowia Kobiety, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Bezpieczeństwo hormonalnej terapii menopauzalnej (HTM)

Prof. dr hab. n. med. Tomasz Paszkowski: Publikacja badań WHI i MWS w l. 2002-2003 wzbudziła trwającą do dzisiaj burzliwą dyskusję na temat bezpieczeństwa hormonalnej terapii menopauzalnej (HTM). Skutkiem debaty było załamanie rynku preparatów do HTM na całym świecie. Zapraszamy do zapoznania się z pełną treścią artykułu.

Publikacja badania grupy Women’s Health Initiative (WHI) w roku 2002 i rok później opublikowanie wyników badania Million Women Study (MWS) wzbudziły trwającą do dzisiaj burzliwą dyskusję na temat bezpieczeństwa hormonalnej terapii menopauzalnej (HTM). Nieuchronnym skutkiem tej debaty, szczególnie prowadzonej w mediach niemedycznych, było załamanie rynku preparatów do HTM na całym świecie.

W roku 2000 w Stanach Zjednoczonych wypisano około 130 milionów recept na preparaty estrogenowe lub estrogenowo-progestagenowe do terapii menopauzalnej. Liczba ta spadła do 38 milionów w roku 2010, co obrazuje skalę obaw dotyczących bezpieczeństwa HTM zarówno wśród pacjentek, jak i lekarzy. Odsetek Amerykanek w wieku 50-59 lat otrzymujących HTM zmniejszył się w trakcie powyższej dekady z 38,3%. do 6,7%. Podobne zjawisko zaobserwowano również w Europie. We Francji między rokiem 2002 a rokiem 2014 zaobserwowano spadek liczby recept wypisywanych na preparaty do HTM o 79%. W Niemczech między rokiem 2003 a 2008 liczba recept na te preparaty obniżyła się o około 50%. Brakuje dokładnych danych dotyczących Polski, ale można z dużym prawdopodobieństwem sądzić, że rynek preparatów do MTH „skurczył” się w ostatnich 15 latach przynajmniej w stopniu podobnym jak w innych krajach europejskich.

Zjawisko tak radykalnego odejścia od hormonalnej terapii menopauzalnej to rzadki w historii medycyny fenomen, posiadający tło socjologiczne i psychologiczne. Jest to zjawisko tym bardziej zadziwiające, że wiele spośród wniosków badań WHI i MWS jest powszechnie krytykowanych przez światowych ekspertów z dziedziny menopauzy i nie zostało potwierdzonych w późniejszych badaniach klinicznych. HTM nadal pozostaje najskuteczniejszą metodą eliminacji/redukcji objawów niedoboru estrogenów, szczególnie o charakterze wazomotorycznym. Nie można jednak bagatelizować i nie dostrzegać spadku zainteresowania hormonalną terapią menopauzalną. Aż 31%. kobiet cierpiących na objawy menopauzalne sięga po produkty pochodzenia roślinnego. Niedopuszczalne jest nakłanianie do stosowania HTM przez pacjentki, które pomimo argumentacji medycznej odrzucają tę metodę leczenia z powodu mniej lub bardziej uzasadnionych obaw o profil jej bezpieczeństwa. Etyka lekarska i względy dobrej praktyki klinicznej wymagają, aby w obecnej sytuacji lekarz prowadzący poradnictwo z zakresu medycyny menopauzy przygotowany był do zastosowania szerokiego portfolio różnych preparatów mających na celu poprawę jakości życia pacjentek z objawami menopauzalnymi.

W ubiegłym roku Północnoamerykańskie Towarzystwo Menopauzy (NAMS) opublikowało uproszczony schemat kwalifikacji pacjentki do terapii objawów wazomotorycznych związanych z menopauzą. Dwa najważniejsze elementy tego algorytmu o absolutnie nowatorskim charakterze to:

• Ocena bezpieczeństwa HTM w oparciu o estymator ryzyka zawału serca (Personalized Estimation of the 10-Year Atherosclerotic Cardiovascular Disease Risk Score from the American College of Cardiology/American Heart Association) dostępny bezpłatnie w wersji na smartfony. Estymator kategoryzuje to ryzyko jako niskie, średnie/modyfikowalne i wysokie w oparciu o kilka prostych parametrów, takich jak wiek, status menopauzalny, cukrzyca (+/-), leczenie nadciśnienia (+/-), RR, HDL, całkowity cholesterol, BMI, palenie (+/-). Kluczowym elementem algorytmu jest (poza ryzykiem zawału) również liczba lat po menopauzie.
• Odrębna ścieżka decyzji klinicznej jest w algorytmie zarezerwowana dla pacjentek, które nie chcą lub nie mogą otrzymywać HTM. Dla tych pacjentek zalecane są takie alternatywy klasycznej terapii hormonalnej jak SSRI czy produkty pochodzenia roślinnego, zarówno zawierające izoflawonoidy, jak i niehormonalne.

Gorąco zachęcam do stosowania tego algorytmu w swojej codziennej praktyce. Jest on bardzo prosty i co ważne – oparty na kardynalnej zasadzie współczesnej medycyny menopauzy jaką jest „primum non nocere”.

prof. dr hab. n. med. Tomasz Paszkowski
Prezes Polskiego Towarzystwa Menopauzy i Andropauzy

Menopauza

Jakie są objawy menopauzy, kiedy pojawia się w życiu kobiety i jak sobie z nią radzić? Dowiedz się więcej, by poczuć się dużo lepiej!

Czekasz, wypatrujesz, martwisz się. Może przez to stałaś się bardziej nerwowa. Oblewają Cię zimne poty. W nocy nie możesz spać. Twój niepokój rośnie. Waga wskazuje kilka kilogramów więcej, chociaż nie zmieniłaś ostatnio nawyków żywieniowych. Wciąż jesteś przemęczona… W dodatku mąż jakoś bardziej niż zwykle Cię irytuje. Menopauza. Co to takiego? Choroba, czy naturalne wydarzenie? Jak sobie z nią poradzić? Jak przetrwać ten trudny dla nas czas i nie zwariować?

Menopauza (potocznie również używane określenia: klimakterium lub przekwitanie) to ostatnie krwawienie miesięczne w życiu kobiety, po którym miesiączka nie występuje przez 12 miesięcy bez żadnych patologicznych przyczyn tego stanu (według WHO – Światowej Organizacji Zdrowia). Średni wiek menopauzy w Polsce to ok. 50,8 lat. Najczęściej występuje między 45. a 55. rokiem życia kobiety. Te 12 miesięcy bez krwawienia dają pewność zatrzymania cyklu miesiączkowego tzn. że Twoje jajniki nie uwalniają komórek jajowych, a zatem nie możesz już zajść w ciążę.

Jeśli tylko potraktujesz menopauzę jako naturalne wydarzenie, poradzisz sobie w tym kolejnym etapie życia. Źródłem problemów są niemal wyłącznie negatywne stereotypy i postawy wobec kobiet wchodzących w okres menopauzy.

Menopauza jest naturalną konsekwencją niedoboru produkowanego przez jajniki estrogenu – jednego z najważniejszych hormonów płciowych, dających siłę, zdrowie i płodność. Ten niedobór nie jest chorobą, mimo że w tym okresie jesteśmy bardziej narażone na schorzenia układu sercowo-naczyniowego, otyłość, cukrzycę, choroby ginekologiczne oraz nowotwory.

To, że wchodzisz w okres okołomenopauzalny, możesz rozpoznać po pojawiających się objawach. Zapoznaj się z nimi i obserwuj swój organizm. Możesz też wykonać krótki test, tzw. indeks Kuppermana (dostępny poniżej), który w prosty sposób pomoże Ci określić, czy występują u Ciebie objawy menopauzy i jak są nasilone.

Wykonaj test menopauzalny »

Menopauzę, właśnie teraz, przechodzi wiele milionów kobiet na świecie. Każda na swój sposób. Zdarza się, że można w tym okresie nie mieć żadnych objawów albo niektóre z symptomów mogą być odczuwalne z różnym natężeniem. Objawy te mogą trwać od 6 miesięcy do kilku lat, ale zdarza się, że występują i dłużej (np. 10 lat).

Większość z nas w okresie poprzedzającym menopauzę miesiączkuje nieregularnie. Cykle mogą się skrócić bądź wydłużyć. Zmienia się obfitość krwawień. Jest to tzw. okres premenopauzy. Rozpoczyna się kilka lat przed wystąpieniem ostatniej menstruacji. Już wtedy zmiany hormonalne zachodzące w Twoim organizmie powodują, że cykle miesiączkowe skracają się i są nieregularne, a krwawienia mogą być bardziej obfite. Premenopauza występuje zwykle po 40. roku życia. Pojawiają się wtedy kliniczne, endokrynologiczne i biologiczne objawy zbliżającej się menopauzy (uderzenia gorąca, nieregularne cykle miesiączkowe).

Okres pomenopauzalny, czyli postmenopauza, rozpoczyna się 12 miesięcy po ustaniu miesiączkowania. Charakteryzują go objawy związane z niedoborem w organizmie estrogenów i progesteronu oraz wysoki poziom hormonu folikulotropowego (FSH). To powoduje zmiany zanikowe w tkankach estrogenozależnych (piersi, pochwa, srom), objawy wypadowe i brak miesiączki. Okres ten może stanowić nawet 1/3 długości życia kobiety (przyjmując, że kobieta w Polsce żyje przeciętnie prawie 80 lat).

Objawy menopauzy mogą pojawić się wcześniej, jeśli kobieta:

• przeszła operację ginekologiczną z usunięciem jajnika/jajników
• przeszła radioterapię lub chemioterapię
• cierpi na zaburzenia układu immunologicznego, choroby tarczycy oraz inne choroby układowe
• nałogowo pali tytoń czy spożywa alkohol

Wiemy już, że zmienia się Twój profil hormonalny. Przede wszystkim spada poziom estrogenów, hormonów odpowiedzialnych za naszą ogólnie pojętą „kobiecość”.

Pojawiają się objawy naczynioruchowe (zwane też wazomotorycznymi): nagłe fale gorąca, tzw. uderzenia gorąca, nadmierne pocenie nocne.

Możemy także odczuwać tzw. objawy somatyczne: zawroty i bóle głowy, kołatanie serca, bóle stawów i mięśni, drętwienie kończyn. Późniejszym następstwem menopauzy mogą być m.in. choroby układu sercowo-naczyniowego, osteoporoza, zmiany w układzie moczowo-płciowym, zespół urogenitalny oraz związane z nim dysfunkcje seksualne.

Możesz zauważyć u siebie także zaburzenia emocjonalne: zwiększoną drażliwość, lęk, płaczliwość, problemy ze snem i koncentracją, brak chęci do życia i energii, przygnębienie, a nawet depresję.

Jeśli spostrzeżesz u siebie któryś z powyższych objawów, a test Kuppermana będzie miał wynik pozytywny, wybierz się do swojego lekarza ginekologa. Wizyta u specjalisty rozwieje Twoje wątpliwości, zapewni skuteczną i fachową konsultację na temat łagodzenia objawów menopauzy, a także pozwoli skontrolować aktualny stan Twojego zdrowia ginekologicznego.

Przygotuj się do wizyty. Weź ze sobą notes z przygotowanymi wcześniej pytaniami. Zanotuj, co najbardziej Ci dokucza. Nie zapomnij zapisać daty ostatniej miesiączki. Jeśli zażywasz jakieś leki, wpisz dokładnie ich nazwy.

Lekarz może Ci zaproponować wykonanie badania USG narządów miednicy mniejszej, mammografię oraz USG gruczołów piersiowych, densytometrię (badanie gęstości kości). Może również zalecić wykonanie dodatkowych badań laboratoryjnych, np. na poziom obecności wybranych hormonów – FSH i LH (hormony wydzielane przez przysadkę mózgową), estradiolu – we krwi (hormon wydzielany głównie przez jajniki), ocenę profilu lipidów.

Podczas wizyty u ginekologa spodziewaj się:

• rozmowy, wywiadu medycznego (przebyte choroby, operacje, leki, przeszłość położnicza, rodzinne choroby nowotworowe)
• pomiaru masy ciała, BMI (indeks masy ciała), ciśnienia tętniczego
• badania ginekologicznego (wymaz cytologiczny), USG
• badania piersi
• kontroli morfologii, biochemii krwi
• zlecenia dodatkowych badań hormonalnych (indywidualnie dla każdej pacjentki)

Menopauza – jak przetrwać ten okres i nie zwariować?

Przekonaj się, co możesz sama zrobić, by złagodzić objawy menopauzy. Poznaj skuteczne terapie i codzienne sposoby na menopauzę.

Menopauza to okres, w którym wiele rzeczy się zmienia i utrudnia „normalne” funkcjonowanie. To, co najczęściej wpływa na codzienne życie – to uderzenia gorąca i towarzyszące im poty. Mogą one występować nawet u 75%. kobiet w średnim wieku.

Nie znamy bezpośredniej przyczyny uderzeń gorąca związanych z menopauzą. Uważa się, że objawy naczynioruchowe pojawiają się na skutek spadku poziomu estrogenów i związanych z nim zaburzeń funkcjonowania regulacji temperatury ciała. W związku z tym nawet niewielkie zmiany temperatury mogą spowodować gwałtowny wzrost przepływu krwi, często na twarzy, szyi oraz w obrębie klatki piersiowej, który powoduje odczucie wysokiej temperatury i obfite pocenie się, a następnie uczucie chłodu i dreszcze. Epizody objawów naczynioruchowych mogą trwać od 1 do 5 minut, w ciągu doby występując kilka, a nawet kilkanaście razy.

Jak sobie pomóc? Warto dostosować warunki otoczenia, tak by sprzyjały one zachowaniu właściwej temperatury. Pamiętaj o odpowiedniej odzieży – ubraniach z naturalnych materiałów, lekkich bawełnianych piżamach na noc czy częstym wietrzeniu pomieszczeń, w których przebywasz. Podwyższyć temperaturę mogą: alkohol, pikantne potrawy, gorące jedzenie i napoje.

Jeśli masz problem z nadwagą lub otyłością, postaraj się zrzucić kilka kilogramów. Istnieją naukowe dowody, że obniżenie masy ciała powoduje zmniejszenie lub całkowite wyeliminowanie częstości występowania symptomów wazomotorycznych. Wykazano, że kobiety, które schudły co najmniej 4,5 kg miały o ponad 20%. większą szansę na wyeliminowanie objawów naczynioruchowych w ciągu roku. Natomiast u kobiet, które straciły co najmniej 10%. wyjściowej masy ciała – szansa ta wzrastała do ponad 50%.

Wahania masy ciała, a zwłaszcza jej przyrost, również są obserwowane u zdecydowanej większości kobiet w okresie menopauzy. Szacuje się, że odsetek otyłych Polek po przejściu klimakterium wzrasta ponad dwukrotnie! Im jesteś starsza, tym bardziej maleją potrzeby energetyczne Twojego organizmu. Spowalnia się tempo przemiany materii oraz zmniejsza się Twoja aktywność fizyczna i nawet utrzymywanie dotychczasowych zwyczajów żywieniowych może powodować systematyczny wzrost Twojej masy ciała. Jak wykazują badania, nadwyżka pożywienia dostarczająca ok. 100 kcal dziennie (niezależnie od wieku) powoduje przyrost masy ciała średnio o 5 kg w ciągu roku. Ponadto niedobór hormonów płciowych sprzyja odkładaniu się tłuszczu, głównie w okolicach brzucha, powodując tzw. otyłość brzuszną. Oprócz estrogenów spada także poziom leptyny – hormonu tkanki tłuszczowej, który uczestniczy w regulacji poczucia apetytu, powodując większe uczucie głodu, a w konsekwencji tycie.

Co możesz zrobić? Przede wszystkim popraw sposób odżywiania się (na prawidłowo zbilansowany, oparty na piramidzie zdrowego żywienia), poziom aktywności fizycznej i sposób spędzania czasu wolnego. Te czynniki mają największy wpływ na bilans energetyczny organizmu, a w konsekwencji – na wielkość masy ciała.

Pamiętaj, że otyłość brzuszna – wraz ze współwystępującą insulinoopornością, dyslipidemią i nadciśnieniem tętniczym krwi – składają się na zespół zmian nazywanych menopauzalnym zespołem metabolicznym, zespołem X lub zespołem W. Zwiększa on ryzyko chorób układu krążenia i dysfunkcji seksualnych.

Uderzenia gorąca i wahania masy ciała to jednak nie wszystko, co może przydarzyć Ci się podczas menopauzy. Nieprzewidywalne wahania hormonalne, objawy naczynioruchowe, bezsenność, stres, mniejsze poczucie atrakcyjności – jeden lub kombinacja tych czynników – mogą powodować u Ciebie wahania nastroju lub stany depresyjne.

Pamiętaj: Czy cierpisz na lekkie zaburzenia nastroju, czy na coś bardziej poważnego zawsze możesz liczyć na pomoc specjalisty!

Jak sobie poradzić? W przypadku łagodnej do umiarkowanej depresji mogą Ci pomóc leki ziołowe, takie jak np. dziurawiec, miłorząb oraz zmiany w stylu życia:

• podziel duże zadania na mniejsze, ustal pewne priorytety
• uczestnicz w działaniach, które pomogą Ci poczuć się lepiej (ćwiczenia gimnastyczne, chodzenie do kina, uczestniczenie w spotkaniach towarzyskich i społecznych, jak np. uniwersytety III wieku, czy spotkania religijne)
• daj sobie czas: poprawa nastroju następuje stopniowo
• odłóż ważne decyzje do czasu, gdy poczujesz się lepiej; przed podjęciem znaczących decyzji – zmiana pracy, zawarcie związku małżeńskiego lub rozwód – warto omówić to z innymi osobami, które znają Cię dobrze i mają bardziej obiektywny obraz sytuacji

W przypadku wahań nastroju w okresie okołomenopauzalnym zaleca się również stosowanie hormonalnej terapii menopauzalnej.

W przypadku ciężkiej depresji przepisywane są leki przeciwdepresyjne. Aby zaobserwować poprawę, należy je przyjmować przynajmniej kilka tygodni. W badaniach naukowych wykazano ponadto, że niektóre leki przeciwdepresyjne przynoszą poprawę w zakresie dolegliwości naczynioruchowych. Są one najbardziej skuteczne, gdy używane są w połączeniu z poradnictwem zdrowia psychicznego lub psychoterapią.

Jak wynika z badań naukowych, bardziej narażone na nawracające depresje w okresie menopauzy są kobiety, które cierpiały na depresję kliniczną oraz zespół napięcia przedmiesiączkowego.

Co jeszcze możesz sama dla siebie zrobić?

Na pewno słyszałaś o stosowaniu preparatów pochodzenia naturalnego np. terapii ziołowej czy fitoestrogenowej. To liczne preparaty powstałe na bazie naturalnych składników dostępne w aptekach bez recepty, które zawierają m.in. fitoestrogeny wykazujące działanie podobne do naturalnych estrogenów.

Fitoestrogeny jako naturalne substancje hormonalne mogą przyczyniać się do zmniejszenia częstości objawów menopauzy np. uderzeń gorąca. Dodatkowo pozytywnie wpływając na samopoczucie.

Nowa, niehormonalna terapia menopauzalna – wyciąg z pyłków i słupków kwiatowych.

Od niedawna na polskim rynku dostępny jest nowy preparat (Femelis Meno) – jedyny nie zawierający hormonów i fitohormonów. Polecany jest w przypadkach występowania objawów menopauzalnych, takich jak: uderzenia gorąca, nocne poty, kłopoty ze snem, koncentracją i zmianami nastroju. Jest to jedyny w Polsce niehormonalny preparat pochodzenia roślinnego, który zawiera opatentowany, standaryzowany wyciąg z pyłków i słupków kwiatowych oraz witaminę E, pełniącą funkcje przeciwutleniające.

Skuteczność Femelis Meno została potwierdzona badaniami klinicznymi. Ze względu na eliminację w procesie produkcyjnym alergenów obecnych w pyłku kwiatowym, preparat ten może być bezpiecznie stosowany u osób z występującą alergią. Substancje zawarte w Femelis Meno nie wykazują żadnych hormonalnych mechanizmów działania, charakterystycznych dla estrogenów oraz fitoestrogenów.

Dla kogo polecany jest Femelis Meno?

• kobieta, której jakość życia uległa pogorszeniu z powodu objawów związanych z menopauzą
• kobieta ze współistniejącymi przeciwwskazaniami do stosowania hormonalnej terapii menopauzalnej np.: źle kontrolowane nadciśnienie tętnicze, przebyty zawał serca lub udar mózgu, wysokie ryzyko choroby zakrzepowo-zatorowej
• kobieta, która nie chce stosować hormonalnej terapii menopauzalnej lub fitohormonów

Hormonalna terapia menopauzalna

(zwana także hormonalną terapią zastępczą)

Dla zminimalizowania problemów menopauzalnych, lekarz po dokładnym wywiadzie, badaniu ginekologicznym oraz badaniu piersi może polecić Ci hormonalną terapię menopauzalną (HTM). A Ty właśnie tego się obawiasz, ponieważ koleżanka koleżanki źle się po niej czuła. Ale zaraz, zaraz – nie denerwuj się niepotrzebnie. Terapia polega na suplementacji hormonów płciowych (estrogenowa, estrogenowo-progestagenowa lub estrogenowo-progestagenowa ze wstawką androgenną). Terapię można stosować z wykorzystaniem tabletek, metod przezskórnych (inaczej terapia transdermalna, w postaci plastrów, żeli, aerozolu) oraz globulek dopochwowych. Najlepiej rozpocząć ją w momencie pojawienia się pierwszych objawów znacznie utrudniających normalne funkcjonowanie. Uznana jest za bardzo efektywną, jednak nie dla każdej kobiety. U niektórych kobiet w przypadku suchości i atrofii pochwy czy przy zaburzeniach urogenitalnych wystarczą estrogeny dopochwowe. Nie martw się, lekarz dostosuje indywidualny plan Twojego leczenia. Oceni ogólny stan zdrowia, weźmie pod uwagę nasilenie objawów związanych z niedoczynnością jajników, oceni ryzyko poważnych chorób naczyń, serca, kości. Oceni także potencjalne ryzyko i korzyści z ewentualnego leczenia, biorąc pod uwagę Twój styl życia. Indywidualnie dobrana terapia nie powinna powodować działań niepożądanych. Terapia hormonalna nie jest dla wszystkich kobiet. Każda kobieta musi zdawać sobie sprawę zarówno z pozytywnych efektów, jak i z potencjalnych czynników ryzyka stosowania tego typu leczenia.

Terapia sekwencyjna a ciągła

Terapia sekwencyjna
Stosowana, gdy jeszcze miesiączkujesz. Hormonalna terapia menopauzalna może być przyjmowana w postaci estrogenowo-progesteronowej. Pozwala ona zachować comiesięczne krwawienia, w późniejszym czasie wywołuje sztuczne krwawienia, naśladujące miesiączki.

Terapia ciągła
Nie wywołuje krwawień imitujących miesiączki. A może hipnoza kliniczna? Czyli terapia psychosomatyczna, wykorzystująca stan głębokiej relaksacji oraz indywidualne wyobrażenia i sugestie. Udowodniono w badaniach naukowych, że tego typu terapia zmniejsza częstość uderzeń gorąca, poprawia nastrój i sen.

10 zasad właściwego postępowania w czasie menopauzy

Menopauza pod kontrolą? Skorzystaj z porad ekspertów! Zapamiętaj 10 zasad, które sprawią, że Twoje nowe życie będzie łatwiejsze.

• Odwiedzaj regularnie ginekologa
  Objawy związane z przekwitaniem z pewnością warto skonsultować ze specjalistą. To lekarz zadba o badania profilaktyczne (sprawdzi poziom hormonów, wykona badanie ginekologiczne i cytologiczne), a także pomoże podjąć decyzję o terapii łagodzącej objawy. Pamiętaj, nie u wszystkich kobiet menopauza przebiega tak samo!
• Bez paniki!
  Menopauza to naturalna kolej rzeczy. Dotyczy każdej kobiety. Nie obawiaj się, jeśli zauważyłaś u siebie pierwsze objawy przekwitania. Można nad nimi skutecznie panować, tak by nie ucierpiało na tym Twoje zdrowie, samopoczucie i jakość życia.
• Zdecyduj się na odpowiednią terapię
  Pamiętaj, że to Ty sama decydujesz, którą terapię wybierzesz. Możesz wybrać hormonalną terapię zastępczą (HTZ) bądź terapię bazująca na produktach pochodzenia naturalnego np. preparat nie wykazujący hormonalnego mechanizmu działania typowego dla estrogenów oraz fitoestrogenów. Twój ginekolog powinien poinformować Cię o zaletach, przeciwwskazaniach i ew. skutkach ubocznych w stosunku do każdej z istniejących możliwości. Ostateczna decyzja należy jednak do Ciebie.
• Zadbaj o swoją dietę
  Sposób żywienia w tym czasie jest bardzo ważny. W Twoim organizmie zachodzi wiele zmian, dlatego też musisz zadbać, aby sposób żywienia dostarczał do organizmu odpowiednie składniki odżywcze.
• Pamiętaj – nadal jesteś atrakcyjną kobietą
  Bardzo często kobiety w okresie przekwitania uważają się za mało atrakcyjne, a czasami wręcz czują się mało kobiece. Przekwitanie jest naturalnym okresem w życiu każdej z nich i z pewnością nie powinien on mieć wpływu na postrzeganie samych siebie. Czeka to każdą kobietę bez wyjątku, dlatego miej pewność – w tym okresie również jesteś atrakcyjna.
• Zmęczenie i brak energii
  Przekwitanie to czas, w którym wiele objawów łączy się ze sobą. Masz prawo mieć zły humor i nie mieć na nic ochoty. Jeśli masz chęć zostać w takim dniu w domu – zostań. Jeśli nie masz ochoty się uśmiechać – nie musisz. Jednak zawsze pamiętaj, że każdy budzący Twój niepokój objaw przekwitania należy skonsultować ze specjalistą – na wszystko znajdzie się sposób.
• Uważaj na swoje kości!
  W związku ze zmianami hormonalnymi zmienia się również gęstość Twoich kości, a co za tym idzie – ich wytrzymałość. Pamiętaj o odpowiedniej podaży wapnia i uważaj na ewentualne urazy.
• Dużo spaceruj
  W trakcie ekspozycji na słońce, od marca do października w godzinach od 10 do 18, spędzaj dużo czasu na świeżym powietrzu. Właśnie wtedy Twój organizm zdobywa ogromne pokłady witaminy D, która umożliwia przyswajanie wapnia, a także reguluje pracę organizmu.
• Ćwicz regularnie
  Aktywność fizyczna jest dobra w każdym wieku. Ćwiczenia sprawią, że na chwilę zapomnisz o nieprzyjemnych objawach. Dobre samopoczucie to podstawa, dlatego wybierz aktywności, które lubisz i wykonuj je regularnie, w odpowiadającym Ci tempie.
• Menopauza to nie choroba
  Potraktuj ją jako coś, co musiało nadejść, jako rzecz naturalną – i staraj się z nią zaprzyjaźnić. Jesteś dojrzałą kobietą, nie z takimi problemami już sobie poradziłaś. Czerp z życia garściami, bo jeszcze wiele może się zdarzyć!

Życie kobiety po 50-tce (badania)

Jakie badania powinny wykonać kobiety po 50. roku życia? O czym pamiętać i co kontrolować? Zapoznaj się z naszym poradnikiem.

Życie kobiety, która skończyła 50 lat nie musi być nudne. Niektóre kobiety twierdzą, że właśnie wtedy dopiero się zaczęło. Dlaczego? Z reguły większość z nich ma już dorosłe dzieci, cieszące się własnym życiem. Dodatkowo spory bagaż przeżyć i doświadczeń czyni kobietę w tym wieku mądrzejszą i pewną siebie. Jest świadoma upływu czasu i często chce przeżyć coś, o czym zawsze marzyła bądź dokonać tego, na co nigdy wcześniej nie miała odwagi. Kobieta po 50-tce może na nowo odkrywać smak życia i cieszyć się każdą chwilą.

Kobiety w tym wieku mogą przeżywać drugą młodość, spełniać marzenia i czerpać z życia garściami. Aby tak się stało, muszą pamiętać o swoim zdrowiu. Brak chorób, dobre samopoczucie i radość zapewnią każdej kobiecie badania profilaktyczne.

Jakie badania powinna wykonywać kobieta po 50. roku życia?

• wszystkie badania podstawowe krwi i moczu – raz w roku
• mammografia – raz w roku
• badanie ginekologiczne i cytologia oraz USG narządów rodnych – raz w roku
• RTG płuc – raz na dwa lata
• EKG – raz w roku
• USG tarczycy – raz w roku
• badania jelita grubego – jeśli wszystko jest w normie – raz na trzy lata
• ciśnienie krwi – jeśli nie jest w normie – raz w miesiącu
• badanie wzroku i słuchu – raz w roku
• badanie densytometryczne (gęstości kości) – raz na dwa lata
• badanie stomatologiczne – raz na pół roku

Poza powyższymi badaniami, badanie, które należy robić regularnie przez całe życie, ale w szczególności po 50-tym roku życia, to samokontrola piersi. Jest ono jednym z podstawowych działań profilaktycznych nowotworów piersi. To proste, krótkie i bezkosztowe badanie powinna wykonywać każda kobieta już w wieku „nastu” lat. Musisz wiedzieć, że co roku na nowotwór piersi zapada prawie 12 tysięcy Polek. To najczęstszy nowotwór występujący wśród kobiet – stanowi prawie 22%. ogółu wszystkich nowotworów.

Samobadanie piersi należy przeprowadzać raz w miesiącu. Jeśli miesiączkujesz, regularnie powinnaś badać się między 3 a 5 dniem po miesiączce. Jeśli Twoje miesiączki są nieregularne lub już nie występują, najlepiej ustalić sobie jeden dzień w miesiącu. Dla ułatwienia może to być np. pierwsza sobota miesiąca.

Przed badaniem rozluźnij się. Pomyśl, że badanie przeprowadzasz nie po to, by znaleźć coś niepokojącego, ale po to, aby sprawdzić, czy nic Ci nie dolega. A jeśli zauważysz jakąś zmianę, pamiętaj, że im wcześniej wykryta, tym większa jest szansa na wyleczenie.

Badanie rozpocznij stojąc przed lustrem:

• Obejrzyj dokładnie swoje piersi. Zwróć uwagę, czy nie zmieniły kształtu lub obrysu.
• Zaobserwuj, czy skóra w którymś miejscu nie zmieniła koloru, nie marszczy się lub nie jest napięta.
• Popatrz na brodawki, czy nie są wciągnięte lub owrzodzone. Uciśnij je i sprawdź czy nie wypływa z nich żadna wydzielina.
• To samo badanie powtórz z rękami wyprostowanymi wzdłuż ciała, rękami opartymi na biodrach oraz rękami podniesionymi za głowę.
• Teraz jedną zgiętą w łokciu rękę załóż za głowę, drugą badaj przeciwległą pierś. Badanie polega na dotykaniu trzema środkowymi, wyprostowanymi palcami struktury piersi. Staraj się dotykać dość silnie, miejsce po miejscu, całymi palcami, a nie tylko opuszkami, zataczając kółeczka. Tak samo badaj swoją pachę, sprawdzając, czy węzły chłonne nie są powiększone.
• To samo badanie wykonaj dla drugiej piersi i pachy.

To co może i powinno Cię zaniepokoić, to zmieniony kolor skóry, skóra na piersi dziwnie wciągnięta lub napięta, struktura skóry przypominająca skórkę pomarańczy. Dziwne pieprzyki, owrzodzenie, naczyniaki, czy zmiana kształtu lub wielkości piersi (ale pamiętaj: piersi nigdy nie są symetryczne).

Jeśli zauważyłaś jakieś zmiany bądź wyczułaś przy badaniu zgrubienie, guzek, zauważyłaś zmianę kształtu otoczki brodawki, wciągniętą brodawkę lub wyciek z brodawki, udaj się do lekarza.

W okresie menopauzy lekarz może zalecić dodatkowe badania – mammografię i/lub USG.

Mammografia przeznaczona jest dla kobiet powyżej 45. roku życia, ponieważ wraz z wiekiem struktura piersi kobiecej zmienia się z gruczołowatej na bardziej tłuszczową, a to umożliwia wykonanie wyraźnego zdjęcia radiologicznego. Z mammografii mogą korzystać kobiety z implantami piersi. Wykonanie badania zalecane jest przed rozpoczęciem hormonalnej terapii menopauzalnej, a także u kobiet w wieku 40-50 lat co 1,5-2 lata, u kobiet w wieku 51-65 lat – raz w roku. W przypadku obciążeń rodzinnych rakiem piersi lub rakiem jajnika, badania zaleca się profilaktycznie co około 6-8 miesięcy.

Badanie ultrasonograficzne (USG) to badanie wykorzystujące fale dźwiękowe. Jest bezpieczne nawet dla kobiet w ciąży. Jego zaletą jest to, że obraz można oglądać pod różnymi kątami. Zalecane jest kobietom młodym, których piersi mają więcej tkanki gruczołowej niż tłuszczowej. Metoda USG jest również zalecana wszystkim kobietom stosującym hormonalną terapię, ponieważ terapia powoduje wzrost utkania gruczołowego w piersiach.

Co jeść po 50-tym roku życia?

Co powinna jeść kobieta po 50-tce, by dzięki zdrowej diecie złagodzić objawy menopauzy i poprawić samopoczucie? Podpowiadamy!

• Twój metabolizm jest spowolniony – nie spożywaj dań ciężkostrawnych, które są słabo wchłaniane w jelitach.
• Spożywaj 5 urozmaiconych posiłków dziennie.
• Wyeliminuj z diety cukry proste, tłuszcze zwierzęce, kofeinę i alkohol. Niska produkcja estrogenów sprzyja wchłanianiu tłuszczów, zwiększając tym samym poziom cholesterolu.
• Używaj niewielkich ilości soli – nie będziesz zatrzymywała wody w organizmie.
• Twój organizm potrzebuje uzupełnienia poziomu hormonów kobiecych – jedz składniki zawierające hormony roślinne: soję, groch, bób, soczewicę i fasolę.
• Aby wzmocnić kości, zadbaj o prawidłową podaż wapnia – jedz: sezam, migdały, mak, figi, amarantus.
• Zadbaj o dostarczanie do organizmu witaminy D (najwięcej dostarczysz jej spacerując w słoneczne dni), która zawarta jest również w pożywieniu – jedz: jajka (żółtko), ryby (pstrąg, tuńczyk, makrela), grzyby i tran.
• Nie zapominaj o jedzeniu świeżych i różnorodnych warzyw oraz owoców. Pamiętaj, by te ostatnie spożywać nie później niż do godziny 17.00.